In een school in het Texaanse New London vond in 1937 een ramp plaats: als gevolg van een aardgaslek lieten 340 mensen het leven. Sindsdien is het wettelijk verplicht een reukstof aan het geurloze aardgas toe te voegen. Aanleiding voor kunstenares Leanne Wijnsma om data een geur te geven, zodat je weet wanneer er een datalek is. Een (onvolledige) blik op kunstenaars en digitalisering.
Het werk van Wijnsma staat beschreven in het boek ‘Het spiegelpaleis van data’ van de Nederlandse docent Levien Nordeman. Het drukwerk draagt als ondertitel ‘Hoe wetenschappers, ontwerpers en toekomstverkenners algoritmes en ai toegankelijk maken’. Een uiterst lezenswaardig boek over hoe bedrijven onze data mangelen om winst te maken. En aanleiding om te kijken hoe kunstenaars (Nordeman noemt ze toekomstverkenners) aankijken tegen digitalisering. Zo meent Nanda Piersma van het lectoraat Responsible IT aan de Hogeschool van Amsterdam in Design Digger, dat kunstenaars een waardevolle toevoeging zijn op wetenschap. ‘Ze dragen creatieve oplossingen aan of stellen juist onverwachte vragen. Juist doordat ze afstand van de wetenschap staan, kunnen kunstenaars niet alleen bevragen waarméé wij wetenschappers bezig zijn maar ook het waaróm.’
Gevaar
Wie nu aardgas ruikt, denkt aan gevaar. Dat zou ook zo moeten zijn als je een verdachte website bezoekt of als data worden verplaatst zonder dat je dat zelf in de gaten hebt, bedacht Leanne Wijnsma. Zij ontwierp een hoekig object van doorzichtig epoxy, met aan de binnenkant een veelvoud aan snoertjes, lichtjes, computerchips maar ook een parfumreservoir en wifi-mogelijkheid, zodat het is aan te sluiten op de computer. Zodra je een onbeveiligde website bezoekt of contact probeert te leggen met een onveilige internetverbinding laat het apparaatje een geur vrij: The Smell of Data, zoals het project heet.
Op 28 mei presenteert Wijnsma hoe het werkt tijdens de Night of the Nerds. Interessant is hoe zij een geur heeft gekozen, want in beginsel zijn data ook reukloos, net als aardgas. Zij doet trouwens meer op dit vlak. Zo onderzoekt zij in het project E-missions hoe duurzaam iemands digitale levensstijl is. Elk mailtje, elk instagramfilmpje, elke ‘digitale actie’ kost stroom. Of, zoals zij het zelf op de website zegt: ‘Krijg inzicht door onze onderwerpen te verkennen. Ervaar jouw CO2-impact via onze calculators, proef jouw eigen impact met onze proeverij en stel je eigen lijst van milieuvriendelijke digitale levensstijlmaatregelen samen’.
Snijvlak
Waag, voortgekomen uit de digitale stad, ontwikkelde zich de afgelopen jaren aan de hand van vele projecten op het snijvlak van technologie, kunst en wetenschap tot een Futurelab voor technologie en maatschappij. Een van die projecten in het jonge verleden is de datawandeling. Die kun je nog steeds lopen; de routes zijn te downloaden op de website van Waag. Het is de bedoeling ons digitale gedrag tastbaar te maken door te wandelen rond datacenters in Groningen, Utrecht, Maastricht en Amsterdam.
Aan de hand van gespreksstofkaartjes verken je met medewandelaars de digitale wereld. Wanneer heb jij voor het laatst jouw internetgeschiedenis gewist? Of hoe belangrijk is het recht op privacy voor jezelf en voor de samenleving? Het zijn twee voorbeelden van gespreksstof.
Zand
De vluchtigheid van data heeft kunstenaar Jeroen van Loon een paar jaar geleden gedemonstreerd door met zand (silicium, een verwijzing naar computerchips) de digitale structuur van Utrecht uit te tekenen. Het project Ephemeral Data duurde een paar dagen. Toen de schets klaar was, werd het zand weggeveegd.
Julia Janssen pakt weer een ander aspect aan van het digitale leven. Als je Daily Mail Online bezoekt en op ‘begrepen’ klikt, geef je hun toestemming om jouw persoonlijke gegevens te delen met 835 andere bedrijven. Eén klik en je hebt 835 privacybeleidsregels geaccepteerd. Met haar project One Click gaat zij op dit onderwerp in. Janssen ontdekte deze methode door niet op ‘begrepen’ te klikken, maar op de bijna onzichtbare optie ernaast: ‘instellingen’. Om deze mechanismen zichtbaar te maken, verzamelde ze handmatig alle 835 voorwaarden en publiceerde een boek, ‘One Click’. Het werk is tien centimeter dik, heeft een A4-formaat en is gevuld met vijf punts tekstgrootte, verdeeld over vijf kolommen. Met andere woorden, veel kleine lettertjes.
Haar werk neemt je mee op een visuele reis en onderzoekt hoe om te gaan met eerlijkheid, autonomie, vrijheid en democratie in een datagestuurde samenleving. Janssen is kunstenaar en ambassadeur van de Stichting Bescherming Persoonsgegevens in rechtszaken tegen Twitter, Adobe en Amazon. In haar praktijk ontwikkelt ze een visuele taal om bewustzijn en beweging te creëren om van het internet een betere plek te maken.
Vegetarisch
Tijdens het debat ‘Een toekomst zonder datahonger’ in 2021 laat Roos Groothuizen zich ontvallen dat zij ‘een vegetarisch burger van de datawereld’ mist. Zij hekelt het gebruik door de overgrote meerderheid van mensen van Facebook, Whatsapp, Google, wetend dat hun data worden gebruikt om (grof) geld te verdienen. En toch blijft iedereen de diensten gebruiken. ‘We hebben genoeg alternatieven die beter zijn voor ons. Denk aan de appservice Signal. Maar om een of andere reden is de nood niet hoog genoeg om over te stappen.’
Groothuizen is de bedenker van de Black Box Bellagio. Dit is een casino dat niet uit is op jouw geld, maar op jouw data. Of neem de Russisch Roulette Krant (2017). Daarin is één op de zes artikelen nep. Aan de lezer de taak om die eruit te vissen.
Quatumkunst
De Nederlandse kunstenaar Jeroen van der Most, of kortweg Most, maakt sinds 2010 kunst met data, algoritmes en ai. Hij is een pionier op het gebied van quantumkunst en belandt zo nu en dan in kunstmysteries. Zoals een mysterie waarin een onbekend kunstwerk van Most voor miljoenen werd verkocht in Saoedi-Arabië.
Opzienbarend is zijn installatie Quantum Cat uit 2022, het eerste Nederlandse kunstwerk gemaakt met een experimentele quantumcomputer van TU Delft. In twee houten kisten staat een beeldscherm waarop een kattenkop is te zien (een verwijzing naar Schrödingers kat) die via ai ethische vragen beantwoordt, zoals of het ongewenst is in een samenleving als er economische ongelijkheid bestaat. Of neem zijn Tweet Cathedral (2011), een herdenkingskunstwerk voor aardbevingen gemaakt van Twitter-berichten met de hashtag #eqnz (aardbeving Nieuw-Zeeland), geïnspireerd door Van Goghs Sterrennacht.
Relatie
Wie meer wil weten over de relatie tussen kunstenaars en digitale technologieën doet er goed aan het boek ‘Fast, Fluid, Fragmented: Art and Design in the Digital Age’ te lezen. Het drukwerk is het proefschrift van Marijke Goeting, docent kunstgeschiedenis, design en mediatheorie bij de opleidingen grafisch ontwerp en Design Art Technology aan ArtEZ. Zij studeerde in april 2022 af op het onderwerp aan de Radboud Universiteit.
ANS (Algemeen Nijmeegs Studentenblad) meldt daarover: ‘Volgens Goeting kan kunst een rol spelen om bewustwording omtrent het gebruik van algoritmes op gang te brengen. Rafael Lozano-Hemmer heeft een interactief scherm met een camera gemaakt waarop je je eigen silhouet ziet. Dat silhouet is echter opgebouwd uit beelden van mensen die op een eerder moment voor dat scherm hebben gestaan. Met deze kunstinstallatie besef je dus dat je niet de eerste persoon bent die ervoor staat en kan je zien hoe anderen voor jou interactie met het scherm hebben gehad.
Lees ook deze artikelen:
Jeroen Hartenberg brengt Aibots digitaal tot leven – Computable.nl
Kweek met planten je eigen cloud – Computable.nl
